zondag 31 augustus 2008

Een opvallende bundel oud papier

Niet gezocht, toch gevonden
Op de dag dat ik de dubieuze vondst van een Feldausgabe 1940 met een selectie Goethe-teksten tussen de opruimingsboeken deed, had ik — bovenin een open doos met oud papier die aan de stoeprand was geplaatst voor de in aantocht zijnde ophaaldienst — een gemarmerde boekband zien liggen, welke de onstaansperiode verried: het midden van de negentiende eeuw. Nieuwsgierig als ik ben naar boeken die ik niet direct (her)ken, sloeg ik het open en zag ik op de titelpagina de tekst, die hieronder is afgebeeld.


Opvallend was niet alleen het boek zelf, met een bruin-met-roodbruin gemarmerd voor- en achterplat — een rug ontbreekt eraan — maar ook het feit dat onder de titel met een breed schrijvende pen de hier volgende tekst is aangebracht:
Ex libris Prof. J. Domela Nieuwenhuis, gevolgd door diens intitalen.
Die Jacob Domela Nieuwenhuis (1836-1924) — jurist, hoogleraar en ook eenmaal rector magnificus van de Groningse Universiteit — was een zoon van de theoloog, die het boek heeft geschreven: Ferdinand Jacob Domela Nieuwenhuis (1808-1869), theolog. dr., hoogleraar te Amsterdam.
De andere zoon van deze geleerde is de later nog weer veel bekendere Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919), die, in tegenstelling tot zijn vader en zijn broer, volstrekt geen gelovig man was en derhalve evenmin in die hoedanigheid veel werk binnen christelijke kring(en) heeft verricht.

De Naamlijst der Inteekenaren is verspreid over vijf bladzijden met twee kolommen. Dat bij die meer dan 500 intekenaren — van wie sommigen ook meer dan één exemplaar hebben besteld — de woonplaats Amsterdam zeer overheerst, zal niemand verbazen.
Het boek, dat inmiddels 152 jaar oud is, maakt niet de indruk veel te zijn geraadpleegd; sporen van ouderdom zijn wel aanwezig, ook naast het ontbreken van een rug. Het heeft sedert 1998 — aanvankelijk ongetwijfeld voorzien van een rug — in een antiquariaat te koop gestaan voor de somma van vijfenzestig gulden. Die prijs is voor, in of na 2002 niet aangepast aan de eurowaarde. Die combinatie van een ontbrekende rug en dito belangstelling zal ervoor gezorgd hebben dat de eigenaren van het antiquariaat dit historisch toch interessante boek — grof gezegd: al was het alleen maar vanwege de met zwarte inkt toegevoegde tekst door de zoon van de auteur — naar de molen der destructie hebben verwezen.
Het geschrift zal nu hetzelfde lot ondergaan als een zeer dik boek met een bijbel-uiterlijk dat als inhoud de Geschiedenis van de Hervorming en de Hervormde Kerk der Nederlanden heeft, en dat ik een goede week eerder van dezelde boekenmensen voor 50 cent meekreeg. Daar zat de rug aan één kant los, maar nadat ik die omissie eenmaal zal hebben hersteld, wordt het bijgezet in de huisbibliotheek, opdat het op de daarvoor gewenste momenten nog weer kan worden geraadpleegd.
____________
Afbeeldingen
1. Tekst op de titelpagina van F.J. Domela Nieuwenhuis' Geschiedenis der Amsterdamsche Luthersche Gemeente, verschenen in 1856.
2. De theoloog en hoogleraar Ferdinand Jacob Domela Nieuwenhuis.
3. Donkerbruin met roodbruin gemarmerd voorplat van het bewuste boek.

vrijdag 29 augustus 2008

Dichtervorst in nationaalsocialistische verpakking

Dubieuze vondst
In een partijtje opruimingsboeken, die alle betrekking hadden op de Duitstalige letteren, variërend van Hartmann von der Aue tot en met Günter Grass vond ik, naast twee boeken over Goethe, die ik nog niet had, een derde waarvan ik het bestaan niet eens kende, maar wel degelijk in de tijd kon plaatsen. Al die uitgaven — onafhankelijk van de vorm, de omvang, de huidige toestand van het boek of de oorspronkelijke prijs — mochten de deur uit voor slechts 50 eurocent per stuk.
Het gaat in dit kader echter om een boek dat — naast zoveel andere klassieken, die deels een andere functie kregen dan ze hadden voor de machtsovername door de nationaal-socialisten binnen de Duitse regering — werd gebruikt voor flink wat kwalijker doeleinden dan waarvoor de inhoud meer dan een eeuw tevoren was geschreven. En zulks werd bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog nog flink aangescherpt. Zo kon het gebeuren dat Eine Auswahl uit het oeuvre van het Duitse universele genie Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) werd misbruikt ter morele ondersteuning van de Entscheidungskampf van het Duitse volk in zijn geschiedenis.

Manipulatie
Zoals je in een tekst veel verschillende elementen kunt aantreffen — mede afhankelijk van een eventuele context —, is het voor de hand liggend dat deze Goethe-uitgave voor militairen aan het front niet was bedoeld ter verdere ontwikkeling van de literaire kennis of van het inlevingsvermogen, dan wel ter verpozing. Het enige doel van de legerleiding was het op peil houden van de Kampfgeist.
De Auswahl werd gepresenteerd als Frontausgabe 1940 in de vorm van een Feldpost-Buch, dat iemand aan een militair te velde kon zenden zonder dat hiervoor porto hoefde te worden betaald. Daartoe was de achterzijde van het boek — een kwart slag gedraaid als oblong-zending — voorgedrukt. De afzender hoefde alleen de naam van de geadresseerde en diens veldpostnummer in te vullen, alsmede de eigen naam in de daarvoor bestemde, veel kleinere ruimte. Direct daaronder waren vier regeltjes ingeruimd voor Mededelingen van de afzender. De linker hoek onderaan bevatte een tekst over de dichter, die direct op de situatie van het volk anno toen werd betrokken.


Durchhalteparolen
Schrijver van deze tekst — die een gedeelte was uit de wat langere inleidende tekst binnenin — stamde uit de pen van Sigmund Graff (1898-1979), die al direct vanaf het begin van de oorlog werkzaam was in de Presse- und Propagandaabteilung des Oberkommandos der Wehrmacht. Voordien was Graff onder meer werkzaam geweest in Goebbels' Propagandaministerium.
Drie jaar na de oorlog werd hij in een procedure echter als entlastet gekwalificeerd. Hij trok zelf diverse keren te velde tegen personen en instanties die hem in verband brachten met het nationaal-socialisme. Het uitgevershuis Kröner werd in 1963 daarvoor veroordeeld, maar in 1965, bij de revisie, vrijgesproken.
De man heeft een behoorlijke productie van uiteenlopende teksten op zijn naam staan, sommige belletrie schreef hij onder pseudoniem. Echter, zijn medewerking, tussen 1924 en 1933, aan de Stahlhelm, had voor velen als mene-tekel moeten functioneren, zeker als men bedenkt dat hij eenzelfde functie vanaf 1926 vervulde voor de gelijknamige partijkrant.
In 1926 heeft Graff, onder het pseudoniem C.E. Hintze, een roman — Die endlose Straße — gepubliceerd over zijn belevenissen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Dat boek werd een succes, ook buiten de grenzen van het toenmalige Duitsland.
Het Goethe-boekje in kwestie is uitgegeven door Deutscher Verlag Berlin, met als logo de uil van Ullstein Verlag dat door de nazi's was geannexeerd en later gleichgeschaltet.

maandag 4 augustus 2008

Andere tijden met de Stalin-documentaire uit 2003 deze week opnieuw tweemaal op GeschiedenisTV

Korte en krachtige diagnose
Maandag 4 augustus wordt, tussen 23:25 uur en 23:54 uur, als laatste onderdeel van het avondprogramma op het digitale themakanaal Geschiedenis TV, in een herhaling van het programma Andere Tijden van de NPS, de documentaire herhaald, die Merel de Geus in 2003 heeft afgerond over de extreem-veelvuldig gespleten persoonlijkheid, die met één van zijn in ieder geval negenendertig pseudoniemen wereldwijd berucht werd: Stalin. Hij is het geïncarneerde kwaad, de totale ontmenselijking van de homo sapiens, het vleesgeworden cliché van de niet-seksuele sadist. Zijn ongekend monsterlijke bewind — dat qua aantal vermoorden en tevens op andere wijze omgekomen slachtoffers, die voor zijn rekening komen — in de twintigste eeuw alleen nog overtroffen door die andere communistische personificatie van extremistische krankzinnigheid en tot op het binnenste merg verdorven tweevoeter genaamd Mao Zedong. Die regeringsperiode in de geschiedenis van het Rusland — dat op tal van fronten lange tijd was gebukt gegaan onder de knoet van tal van opeenvolgende tsaren — munt uit in een even zo sterke, zo niet nog verachtelijker, willekeur van de zijde van de machthebbers die de tsarenfamilie uit de weg hebben geruimd, en die uitzinnig abjecte vorm van machtshonger en dito -misbruik vond zijn bekroning in de persoon van de Man van Staal, die zo werd gedreven door een innerlijke motoriek van onherstelbare destructiviteit dat je alleen maar meer kunt betreuren dat zijn ouders niet een degelijke vorm van anticonceptie hebben benut.
De documentaire wordt deze week nog een keer uitgezonden, en wel op vrijdag 8 augustus, opnieuw op dat late tijdstip en eveneens via GeschiedenisTV.

Omvangrijke biografische boeken
Al eerder hebben we in deze rubriek bericht over enkele biografische meesterwerken die deze figuur uit de geschiedenis van de Sovjetunie tot onderwerp hebben. Meer over de biografie Stalins Jeugdjaren, geschreven door Simon Sebag Montefiore, is te vinden in het langere artikel van zondag 20 januari 2008 op deze site.
Dat het leven tijdens het bewind van die onbeteugelde leider, gedreven door het Kwaad gelijk opging met een ongekende vorm van propaganda heeft zo diep in het leven van de mensen in dat enorme rijk ingegrepen, en wel zodanig dat er, meer dan een halve eeuw na de dood van dit SuperMonster, nog altijd een ongelooflijke cultus van Stalin-verheerlijking in het huidige Rusland bestaat.
Het leven in het stalinistische Rusland wordt uitvoerig beschreven in het boek van Orlando Figes, getiteld The Whisperers. Private Life in Stalin's Russia. Het is verleden jaar uitgekomen en niet alleen in de oorspronkelijke vorm, doch vrijwel gelijktijdig in ons land, bij Uitgeverij Nieuw Amsterdam, in een vertaling door Toon Dohmen.
Het bijzondere boek is door de internationale pers met open armen ontvangen en getracteerd op juichende kritieken. De auteur, hoogleraar Geschiedenis aan de University of London, is erin geslaagd een veelomvattend portret te schetsen van de werkelijkheid met betrekking tot het leven van alledag in een land dat voortdurend wordt onderdrukt door een machtig apparaat van persoonlijke en politieke intimidatie en willekeur, en welke gevolgen heeft dat gehad in tal van persoonlijke relaties: vriendschappen, families, huwelijkspartners, ouders en kinderen. Orlando Figes schildert alle aspecten van het Rusland in de tijd van de Stalin-terreur zoals die van diverse kanten werd ondergaan, en hij laat daarbij geen groepering onbesproken. Daartoe heeft hij gebruim gemaakt van gegevens uit interviews, correspondenties en tal van memoires. Hoe diep moeten de verschrikkelijke keuzes zijn geweest waarvoor miljoenen Russen werden gesteld zonder een ware uitweg te zien, en hoe diep hebben de gevolgen zich in het wezen van die mensen en hun nakomelingen ingegrepen. Bijna alle Russen waren na korte of langdurige intimidatie zo murw dat zij veelvuldig zijn gedegenereerd tot collaborateurs van het totalitaire systeem dat, zoals zo dikwijls is gebeurd, nog erger was dan het door de machthebbers ervan bestreden systeem van de voorgangers. Fluisteraars biedt een omvangrijk verslag op alle fronten.
____________
Orlando Figes:
Fluisteraars — Leven onder Stalin.

774 pag., geb., linnen, met stofomslag.
Nieuw Amsterdam Uitgevers, Amsterdam /
Standaard Uitgeverij, Antwerpen, 2007.
ISBN 978-90-468-0244-1.

Afbeeldingen
1. Josif Dzjoegasjvili, alias Stalin, in 1902.
2. Voorzijde van het stofomslag van de bografie over Stalins jeugdjaren.
3. Orlando Figes, auteur van Fluisteringen.
4. Voorzijde van het stofomslag van Figes boek over het leven in Rusland tijdens het ongelooflijke schrikbewind van het Beest uit de Afgrond.